Chùa Vĩnh Nghiêm - Bắc Giang (ảnh minh họa)

 Sự phân bố của Phật giáo Trúc lâm Tây Yên Tử tỉnh Bắc Giang

Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử ra đời từ thời Trần, được phân bố trên một địa bàn rộng lớn, nhưng tập trung nhất là ở 03 tỉnh: Quảng Ninh, Bắc Giang và Hải Dương. Trên địa bàn Quảng Ninh, đó là hệ thống di tích thuộc khu vực Yên Tử, với hàng chục điểm di tích lớn, nhỏ; các di tích ở khu vực Đông Triều, trong đó có di tích chùa Quỳnh Lâm, Am Ngọa Vân. Ở Hải Dương, đó là khu di tích chùa Thanh Mai, khu di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc, cùng hơn 20 điểm di tích khác, có liên quan tới Phật giáo Trúc Lâm. Ở Bắc Giang, bên sườn Tây Yên Tử nằm trên địa phận huyện Sơn Động, huyện Lục Ngạn, huyện Lục Nam, huyện Yên Dũng địa bàn gắn liền với sự hình thành và phát triển của Phật giáo Trúc Lâm. Đó là chùa Vĩnh Nghiêm - điểm nhấn đặc biệt quan trọng, một trung tâm Phật giáo nổi tiếng dưới thời Trần, cùng hệ thống Phật giáo Trúc Lâm phân bố suốt dọc triền phía Tây dãy núi Yên Tử. Tính từ Vĩnh Nghiêm ngược lên là: chùa Mã Yên, chùa Hòn Tháp, chùa Cao, chùa Khám Lạng, chùa Bình Long, đền Suối Mỡ, đền Trần, chùa Hòn Trứng, chùa Hồ Bấc (ở huyện Lục Nam), chùa Am Vãi, chùa Đồng Vành, (ở huyện Lục Ngạn) và Khu bảo tồn Tây Yên Tử, với chùa Đèo Bụt, chùa Cầu, chùa Kim Quy (ở huyện Sơn Động).

Trong lịch sử Phật giáo Việt Nam, chùa Vĩnh Nghiêm là một trung tâm, quan trọng trong hệ thống Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử. Chùa được xây dựng từ khá sớm thời Lý. Đến thời Trần được xây dựng thành trung tâm của Phật giáo Trúc Lâm. Sau khi từ bỏ ngai vàng đi tu, Trần Nhân Tông: “… đã biến ngôi chùa Vĩnh Nghiêm (còn gọi là chùa Đức La, hiện nay ở xã Trí Yên, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang) thành trụ sở Trung ương của Giáo hội Trúc Lâm, chứa đủ hồ sơ của tăng, ni cả nước. Ông đã tổ chức nhiều lần độ tăng ni, mỗi lần không dưới một nghìn người”[1]. Cả ba vị Tổ Trần Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang đều lấy chùa Vĩnh Nghiêm làm Trung tâm truyền bá Phật pháp của dòng Thiền Trúc Lâm Yên Tử.

Từ trung tâm phật giáo Vĩnh Nghiêm nhiều ngôi chùa bên sườn Tây Yên Tử thuộc cánh cung Đông Triều cũng được trùng tu và xây dựng mới. Ngôi chùa được xây mới là chùa Hồ Bấc, chùa Ngọ ở Lục Nam, Bắc Giang. Các ngôi chùa khác: chùa Am Vãi, chùa Bình Long, chùa Cao, chùa Hòn Tháp, Chùa Vĩnh Nghiêm được xây dựng từ thời nhà Lý, đến thời kỳ này đều được trùng tu mở rộng, mang đậm dấu ấn của Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử. Mỗi ngôi chùa dù được xây mới hay trùng tu đều có một vị trí đặc biệt là được đặt trên những ngọn núi nối tiếp nhau nằm dọc cánh cung Đông Triều.

Địa phận Tây Yên Tử khởi đầu từ huyện Sơn Động, từ Sơn Động xuống đến Lục Ngạn, có chùa Am Vãi thuộc xã Nam Dương. Chùa nằm trên núi Am Ni. Sách Đại Nam nhất thống chí có ghi: “Núi Am Ni ở xã Nam Điện, phía Nam huyện Lục Ngạn. Mạch núi từ Phật Sơn và Thù Sơn kéo đến, phía tả có giếng nước trong không bao giờ cạn. Cạnh núi có hai cái bồn bằng đá, trên núi có nền chùa cũ”[2]. Truyền thuyết kể lại: “Chùa Am Vãi sơ khai chỉ là một am nhỏ, có một vị sư trụ trì. Ở đây có một hang tiền và một hang gạo do mái đá núi tạo thành. Mỗi ngày cả hai hang chỉ đủ cung cấp cho vị sư này đủ dùng trong một ngày mà không bao giờ chảy hơn. Đến một ngày có một vị huynh đệ từ xa đến thăm quan cảnh chùa và ở lại dùng bữa cùng. Trụ trì chùa Am Vãi phải ra khơi cho hang tiền, gạo chảy ra đủ dùng cho hai người. Từ đó trở đi, hang tiền và hang gạo không bao giờ chảy ra nữa. Nhà sư không có tiền gạo để tu hành nên đã bỏ đi, từ đấy chùa trở nên vắng sư – thành hoang phế”[3].

Tiếp xuống Lục Nam có núi Phật Sơn, trên núi có chùa Ngọ hay còn gọi là chùa Đồng Vành. “Núi Phật Sơn là dải núi có hình đức Phật ngọa thiền nhập niết bàn đầu quay về phía Tây hướng về phía sông Lục Nam, chốn tổ Vĩnh Nghiêm”[4]. Trên núi Phật Sơn có chùa Hồ Thiên, am Ngọa Vân, Chùa Ngọ (Đồng Vành) và một số di tích khác do Pháp Loa xây dựng. Trong số các di tích đó thì chùa Đồng Vành là ngôi chùa cổ nằm ở phía Tây Yên Tử thuộc Bắc Giang còn lại đều nằm ở phía Đông thuộc tỉnh Quảng Ninh. Chùa Ngọ nay thuộc xã Lục Sơn, huyện Lục Nam tỉnh Bắc Giang.

Như vậy, đến giữa thế kỷ XIV thì mối quan hệ giữa Phật giáo Trúc  Lâm Yên Tử với cả nước phát triển tới đỉnh cao. Hệ thống Phật giáo Trúc Lâm với bốn trung tâm là Vĩnh Nghiêm, Thanh Mai, Yên Tử và Quỳnh Lâm đã hoàn thiện. Ở Bắc Giang trung tâm Phật giáo Vĩnh Nghiêm đã có mối liên hệ với các chùa trực tiếp như: Chùa Am Vãi, Yên Mã, Bình Long, Hòn Tháp, Hồ Bấc, Đồng Vành, chùa Cao, Khám Lạng, Hang Non và đã có vai trò tích cực trong việc phát triển Phật giáo Trúc Lâm ở phía Tây Yên Tử.

Những dấu ấn, dấu tích, văn bia

Phật giáo Trúc Lâm để lại dấu ấn, dấu tích sâu đậm ở các chùa thuộc dãy núi Yên Tử và phụ cận, mà cụ thể là các chùa thuộc huyện Đông Triều (Quảng Ninh), một số chùa thuộc huyện Chí Linh (Hải Dương) và huyện Lục Ngạn, huyện Yên Dũng (Bắc Giang), còn được gọi là Tây Yên Tử. Tư liệu văn bia và mộc bản ở đây là minh chứng văn bản có giá trị trong việc xác định tính chân thực phản ánh đặc trưng của Phật giáo Trúc Lâm Tây Yên Tử dưới thời Trần.

Chùa Vĩnh Nghiêm là một trong những chốn tổ của Phật giáo Trúc Lâm, ở đây còn lưu trữ nhiều di sản Hán Nôm của Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử. Trong đó, kho Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm với tổng số 3.050 đơn vị ván khắc đã được tổ chức UNESCO thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương ghi danh là Di sản tư liệu Chương trình Ký ức thế giới của khu vực. Chùa hiện còn 8 văn bia (không kể 5 bia bài vị ở tháp sư tổ) phản ánh về lịch sử hình thành, quá trình trùng tu tôn tạo, tô tượng, đúc chuông ở chốn tổ Vĩnh Nghiêm. Sự tu hành của Phật giáo Trúc Lâm được thể hiện ở nhiều kinh sách, trong đó có kho mộc bản. Kinh Phật có: Hai bộ kinh Đại phương quảng Phật Hoa nghiêm kinh, A Di Đà kinh. Đây là 2 bộ kinh chủ yếu dùng trong Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử. Luật giới Phật có: Đại thừa chỉ quán, Tỳ khâu ni giới, Sa di ni giới kinh. Ba quyển này là giới luật tu và thiền cho các tăng ni của Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử. Sách có: Thần du Tây phương ký, Tây phương mỹ nhân truyện, Kính tín lục, Yên Tử nhật trình. Trong đó tập Nhật trình Yên Tử nói về sự ra đời của Phật giáo Trúc Lâm và phương pháp tu thiền của phái này. Các tăng ni, phật tử theo dòng Đại thừa ở Việt Nam đều sử dụng các bộ kinh, luật, sách trên để tu trì hành đạo. Những văn tự chữ Nôm này đã được sử dụng phổ biến, có hệ thống trong trước tác của Phật hoàng Trần Nhân Tông và các cao tăng trong Phật giáo Trúc Lâm cũng như các trí thức đương thời. Điều đó không chỉ thể hiện ý thức độc lập, tự chủ của dân tộc ta trong quá trình tiếp biến văn hóa mà còn là bước ngoặt đánh dấu sự phát triển của hệ thống văn tự Việt Nam. Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm chính là di sản tư liệu quý giá của Phật giáo Đại thừa nói chung và Phật giáo Trúc Lâm Tây Yên Tử nói riêng.

Chùa Hòn Tháp, còn giữ được khối đá, thân tháp có ghi bài vị của sư chùa này. Nội dung bài vị như sau: “Huyền cơ thiện cho pháp vân hòa thượng vị” (nghĩa là: Bài vị vị hòa thượng có hiệu đạo là huyền cơ thiện Thọ Pháp Vân). Nếu chỉ căn cứ vào các dòng chữ này thì còn nhiều khó khăn cho việc tìm hiểu. Một tư liệu Hán-Nôm đã giúp cho việc tìm hiểu này. Đó là phần chép về chùa Hòn Tháp trong “Đạo giáo Nguyên lưu”. Tư liệu này nói về quá trình vua Trần Nhân Tông lên núi Yên Tử tu hành. Trên đường đi, vua đã ghé lại nghỉ chân ở chùa Hòn Tháp (trong tài liệu chép là Sơn Tháp Tự). Tài liệu chép: “Đời thứ tư là Nhân Tông Hoàng đế, được diệu chỉ của Tuệ Trung thượng sĩ. Ngày 12-2 năm Mậu Dần lên ngôi hoàng đế. Đổi niên hiệu là Thiệu Bảo. Thái hậu nằm mông thấy người thần trao cho hai thanh kiếm, bảo rằng: “Trên thượng đế có sắc chú để người chọn”. Do đó có thi, sinh con trên mình toàn sắc vàng. Vua Thánh Tông đặt tên là Kim Phật cho Nhân Tông là vì thế. Ở bên phải hàng mi của Nhân Tông có nốt ruồi to như hạt đậu đen. Các thức giả nói rằng: “Kỳ lạ như thế tất sau này sẽ làm nên việc lớn”. Đến năm 16 tuổi thì làm Hoàng Thái tử Điều Ngự cố từ chối hai ba lần, mời em lên thay. Nguyên từ Quốc mẫu đem con gái lớn gả cho. Duyên cầm sắt tuy đẹp nhưng lầu vàng gác ngọc thanh đạm như không. Khi ngài vào núi Yên Tử, đi về phía Đông đến chùa Sơn Tháp, nhà sư ở đó thấy diện mạo lạ thường lấy làm kính trọng lúc đó cũng là ngày Thánh Tông sắc cho quần thần đi bốn phương tìm ngài về. Ngài bất đắc dĩ phải quay về lên ngôi”[5]. Qua đoạn văn đó, biết rằng lúc Trần Thái Tông lên Yên Tử vào chùa Sơn Tháp là lúc ngài chưa lên ngôi, tức vào khoảng năm 1274 - 1275. Về sư chùa Sơn Tháp là Hòa thượng Pháp Vân, sách Truyền kỳ mạn lục có chuyện Nghiệp oan của Đào Thị cho biết có sư Pháp Vân tu hành ở núi Lệ Kỳ. Vị sư này tu hành ở thời điểm năm 1349 và đã là sư cụ. Ngược lên thế kỷ XIII, Pháp Vân còn nhỏ chỉ có thể là Tiểu của cụ Sơn Tháp tự mà thôi. Như vậy, cái thời Nhân Tông đến chùa Sơn Tháp là ứng với thầy của Hòa thượng Pháp Vân. Tiếc rằng nếu đúng như vậy thì hai tháp nữa của chùa này cũng bị đào phá đi mất rồi nên không rõ hơn được nữa. Tuy thế, với chút ít tư liệu khắc trên bài vị ngôi tháp cổ ở đây cũng cho ta thấy chùa Sơn Tháp cũng là một cơ sở của Phật giáo Trúc Lâm. Chùa Khám Lạng ở xã Khám Lạng, huyện Lục Nam được khởi dựng từ thời Trần, nơi ghi dấu Tam tổ Trúc Lâm. Chùa còn lưu một hương án đá, trên đó có khắc văn tự khắc ở đầu hồi hương án hai dòng chữ Hán có nội dung: “Năm Nhâm Tí, niên hiệu Thuận Thiên thứ 5 (1432), ông Lưu Câu, làm quan Hạ phẩm ở xã Khám Lạng cùng vợ là Đỗ Xú công đức”.Văn bia có nội dung liên quan đến việc xây dựng, tôn tạo các bảo sái thờ Phật có niên đại sớm nhất là văn bia thời Trần phát hiện ở chùa Hang Tràm (Nham Nguyệt tự) ở xã Tân Liễu, huyện Yên Dũng mới được phát hiện năm 2000. Văn bia được soạn khắc năm Xương phù thứ 11 (1387). Bài văn bia khắc khi nhiều sự kiện liên quan đến việc khởi dựng, cấu tác, chấn hưng Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử ở một bảo sái thờ Phật thời kỳ giữa và cuối thế kỷ XIV. Vì bị chôn vùi nhiều thế kỷ dưới lòng đất nên lòng văn bị mờ mòn nhiều chữ không khôi phục được trọn vẹn nội dung. Nhưng với những chữ còn lại, văn bia cho biết nội dung đại lược về quá trình khởi dựng, tôn tạo chùa Hang Tràm gắn với sự tu trì của các Đại thiền sư Phật giáo Trúc Lâm ở chốn tùng lâm trên dãy núi Nham Biền ở nửa sau thế kỷ XIV. Vì văn bia bị mờ mòn, mất nhiều chữ, không khôi phục được đầy đủ nội dung nên chỉ lược dịch được nội dung văn bia như sau: “Miền đất này từ lâu đã có nơi thờ Phật. Sau có người được tôn xưng là Hoàng Bà sống vào khoảng thời vua Trần Anh Tông (1293- 1314) đã đến đây xây tháp, tạc tượng để thờ Phật trên nền thảo am của nhà sư họ Đỗ... Đến năm Tân Dậu niên hiệu Đại Khánh thứ 8 (1321) Hoàng Bà lại khởi công các công trình như: Phật điện, gác chuông, tăng phòng và hành lang hai bên tả hữu. Phía trước chùa nhìn ra sông Thương, có hàng tùng bách xum xuê dẫn thẳng vào chùa. Chùa tọa trên thế núi cao, thật xứng là nơi non xanh nước biếc gợi cảnh gợi tình. Việc tôn tạo hoàn tất thì Hoàng Bà cho người thỉnh mời Hòa thượng Đại Không về cư trụ và giảng pháp. Hòa thượng Đại Không lại thỉnh mời Thiện Nhãn thiền sư về cư trụ. Thiền sư cho sửa sang tu chỉnh làm cho chốn thiền lâm thêm xán lạn, xứng với công lao người trước đã tạo dựng và không hề thờ ơ, sao nhãng việc hương khói phụng Phật. Nhưng rồi vật đổi sao rời, qua mấy chục năm thiên tai địch họa, mưa gió phũ phàng hủy hoại làm cho cảnh chùa tan hoang mái đổ tường xiêu. Nơi tùng lâm ngày nào nay hoang phế trở thành nơi nghỉ chân cho trẻ mục đồng cùng đám tiều phu... Đến tháng 3 mùa xuân năm Đinh Mão niên hiệu Xương Phù (1387) nhà sư trụ trì không nỡ để cảnh chùa ngày thêm tiêu điều đã trùng tu tôn tạo và nhờ người soạn văn bia ghi lại sự việc đã qua”[6].

Ở khu vực chùa Bình Long, bên vách đá giếng nước có hai chữ “Thanh Thủy”, theo quan niệm tu hành xưa – người tu hành rất lưu tâm tới sự thanh tịnh đó chính là lý tưởng phải đạt đến của các thiền sư và môn đệ. Người tu hành trong núi tắm gội tâm mình trong cảnh sắc sơn nguyên này cũng để đạt được chữ “Thanh Tịnh” giếng nước ở nơi này một mặt là sơn nguyên thực tại, nhưng mặt khác lại là ý niệm phải đạt đến của các sư. Trong cách tu ở núi, hành giả chú trọng về ý niệm mà hạn chế ngôn từ. Vì thế có thể hiểu rằng đây là một yếu tố góp phần tìm hiểu một trong ba yếu tố của Phật giáo Trúc Lâm là: Mật – Tịnh – Thiền. Cho nên có thể nói rằng, tuy câu chữ ngắn mà ý niệm của nó rất rộng và đậm chất Trúc Lâm.

Cụm văn bia chùa Khám huyện Lục Nam, Bắc Giang có 2 bia. Một bia khắc năm Thuận Thiên thứ 5 (1432) ghi việc tạo một bệ đá hoa sen; một bia khắc năm Hồng Đức thứ 25 (1494) ghi việc tạo bệ tượng và ba pho tượng. Bệ Phật được tạo dựng vào đầu thời Lê sơ, năm Thuận Thiên thứ 5 (1432) ở chùa Khám Lạng có kiểu dáng như các bệ đá hoa sen thời Trần. Điều đó cho thấy, nơi đây vốn nằm trong hệ thống Phật giáo Trúc Lâm thời Trần, được duy trì và tái tạo nối tiếp sau đó vào thời Lê sơ. Còn bệ tượng khắc năm Hồng Đức thứ 25 (1494) là bệ Phật, gồm ba bệ. Nội dung văn bản ghi việc công đức tạo tượng và công đức cúng áo Phật, cả thảy 4 chiếc.

Phật giáo Trúc Lâm còn phát triển nhánh lên vùng Lục Ngạn. Cho đến nay, cơ sở xác định điều đó được tư liệu Hán-Nôm ở chùa Am Vãi ghi chép. Trên vườn chùa còn ngôi tháp đá cổ thời Trần “Liên Hoa bảo tháp” (Tháp báu Liên Hoa): “Trúc lâm viên tịch ma ha bất thương Tỳ khưu như liên thiền sư hóa thân bồ tát cẩn vị”. Nghĩa là “Vị thiền sư là ma ha bất thương tỳ khưu như hóa thân làm Bồ Tát được viên tịch về chốn tổ Trúc Lâm”. Tìm hiểu thêm về chùa Am Vãi thấy trong mục Sơn Xuyên sách Lục Nam địa chí (soạn cuối thế kỷ XIX) viết: “Núi Am Ni, ở phía đông bắc xã Nam Điện, cao hơn ngàn trượng, lên núi có thể nhìn được các đường núi ở bốn xung quanh thuộc Đông Triều và Lạng Giang. Có một giếng ở đỉnh núi, nước rất trong ngon. Lại có chùa cổ, tương truyền là nơi Công chúa nhà Trần xuất gia tu hành ở đó”[7]. Sách Đại Nam Nhất thống chí khi chép về vị trí núi non tỉnh Bắc Ninh đã ghi về núi Am Ni (tên khác của Am Vãi) như sau: “Núi Am Ni ở xã Nam Điện, phía nam huyện Lục Ngạn mạch núi từ Phật Sơn, Thù Sơn kéo đến, phía tả có giếng nước trong không bao giờ cạn, cạnh núi có hai cái bồn bằng đá, trên núi có hầm chùa cũ”[8].

Như vậy, ngoài mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm, với số văn bia ít ỏi còn sót lại đã giúp ta biết được các ngôi chùa thuộc Phật giáo Trúc Lâm được mở mang, phát triển khắp các nơi có non cao cảnh đẹp ở vùng Na Ngạn xưa (nay thuộc phần đất Lục Ngạn, Lục Nam và một phần huyện Yên Dũng). Tuy ít ỏi nhưng những văn bia thời Trần còn lại trên đất Bắc Giang đã góp phần giúp người đời phác thảo được diện mạo Phật giáo Trúc Lâm ở thế kỷ XIV.                                   

                                                                                Dương Ngô Ninh 

---

[1] . Hà Văn Tấn (1992), Chùa Việt Nam, Hà Nội: 12.

[2] . Quốc sử quán triều Nguyễn, (1971), Đại Nam nhất thống chí, tập 4, Nxb KHXH, Hà Nội: 77.

[3] . Bảo tàng Bắc Giang (2011), Kỷ yếu Hội thảo khoa học: Bảo tồn phát huy các giá trị di sản văn hóa Lý-Trần tỉnh Bắc Giang, Nxb Thông Tấn: 112.

[4] . Nguyễn Xuân Cần, Nguyễn Huy Hạnh, Nguyễn Hữu Tự (2004), Chốn tổ Vĩnh Nghiêm, Bảo tàng Bắc Giang xb, Bắc Giang: 88.

[5] . Đạo Giáo Nguyên Lưu của An Thiền viết vào năm 1845, Tài liệu Lưu trữ tại Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm, mã số 2675.

[6] . Bia Vô đề thời Trần, chùa Nham Nguyệt, xã Tân Liễu, huyện Yên Dũng.

[7] . Bia bài vị chùa Am Vãi, thôn Biềng, xã Nam Dương, huyện Lục Ngạn.

[8] . Nguyễn Đăng Duy (1998), Nho giáo với văn hóa Việt Nam, NXB Hà Nội, Hà Nội.